Deniz Balıkçılığımızda 400 Bin Ton Yıl/ Hamsi Av Kotası Çözüm Değil Sorun Olabilir

23.08.2024 tarihinde bir haber sitesinde “"1 Eylül 2024 - 14 Nisan 2025 tarihlerini kapsayan genel balıkçılık av sezonunda Tarımsal Üretim Planlama Programı kapsamında, hamsi avcılığına kota uygulaması getirilmiş olup, toplam avcılık kota miktarı 400 bin ton olarak belirlenmiştir.”  Yine balık haber sitesinde Su Ürünleri Kooperatifleri Merkez Birliği Yönetim Kurulu Başkanı Ramazan Özkaya,  "Yeni sezona hamsi avcılığında kota sistemiyle giriyoruz. Hamsi, balıkçılık sisteminin yüzde 65'ini oluşturuyor. Yeni sistemde hamsinin toplam avlanılabilir miktarı 400 bin ton olarak belirlendi. Ayrıca yüzde 25'lik hata payı olduğunu hesaba kattığımızda 'Yıllık 500 bin ton hamsi avlanabilecek.' diyebiliriz.” İfadeleri yazılı basın gündeminde yerini aldı.

10 yıllardır üretim açısından gerileyen deniz balıkçılığımıza “hamsi avcılığına kota getirilecek sözcüğü” kamuda ve balıkçılar arasında, çöken balıkçılığın yenilenmesine bir çözüm olacağı intibaı uyandırdığı yadsınamaz. Şüphesiz bu kararın alınmasına yeni kurulan TBMM. Balıkçılık Araştırma Komisyonu, varsa komisyon danışmanlarının ve gırgır balıkçısının destekleri göz ardı edilemez.

Konuya tarafsız ve deniz ve balıkçılık bilimi penceresinden bakıldığında, özellikle“hamsi avcılığına 400 bin ton hamsi/yıl av kotası getirildi”müjdesi, müjde olmak tan ziyade 2024-2025 yıllıları deniz balıkçılığında, hamsi stokunun gelecek seneler için daha da azalacağının habercisidir.

Nedenine gelince; balıkçılıktan sorumlu kurumca 2024-25 yılı balık av sezonu takvimi (1Nisan-15Mayıs) geçmiş yıllarda olduğu gibi aynen devam ediyor. Yalnız hamsi üretimi 400 bin ton hamsi/yıl olacak notu var. Zaten denizlerimizde ekonomik önemi olan ve yıldan yıla önemli dalgalanmalar gösteren pelajik balık türlerinin hiç birinin avına (orkinos hariç) geçmişten bu güne değin av kotası getirilmemiş, av sezonundaki av miktarı tamamen serbest bırakılmıştır.

Geçmişten günümüze av sınırlaması ve 23 yıllık balık av istatistik kayıtlarında 400 bin ton/yıl av kaydı olmayan hamsi balığı için (tablo 1.), bu av sezonunda av miktarının daha da artırılmasını istemek, gırgır balıkçısına mavi boncuk takmakla eş anlamlıdır.

400 bin ton hamsi av kotasının bilimsel okunuşu, hamsi nüfusunun aşırı avlanma sonucu daha da azalıp hamsi stokunun çökmesidir. Bu teşvikle gırgır balıkçısı “dimyat a pirince giderken umarım ev deki bulgurdan”olmaz.

Balıkçılıkta Kota Uygulamaları.

Aşırı avlanma sonucu çöken balık stokunun yenilenmesi için, av sezonunda az balık avlamak, denizde gelecek seneye stoku yenileyecek eşeysel olgunluğa erişmiş yeterli sayıda balık nüfusu bırakmak için kota uygulanır. Eğer mevcut endüstriyel av gücü (trol-gırgır) adedi fazla ise, av sezonunda tekne adedine veya avlanma süresine kota getirilir ki, av sezonunda az balık avlansın gelecek seneye stoku yenileyecek miktarda balık kalsın.

  Tablo 1.  Son 23 yılda Türkiye denizlerinde en fazla avlanan ve ekonomik önemi

             olan pelajik balıkları (yıl/ton Balık) olarak miktarları.( Kaynak; TÜİK )

Burada hamsiye kota getirildi adı altında alınan kota kararı, hamsi stokunun kendisini yenilemesi anlamında değil bilakis stokunun daha da küçülmesini kolaylaştıran bir karardır.

Şöyle ki; 400 bin ton hamsi/yıl av kotasının bilimsel anlamda okunuşu, denizlerimizde 1milyon 200 bin ton hamsi stok varlığının bilinmesi veya/da güncel bilimsel balık stok ölçüm yöntemi ışığında hesaplanmış olması gerekir. Bilimsel anlamda sürdürülebilir balıkçılık üretiminde optimum av ölçeği,  ölçülen total balık stokunun 2/3 ü denizde bırakılır 1/3 avlanır. Bu içerikte karar alan balıkçılıktan sorumlu kurum, balıkçılık danışmanı veya ilgililere, gerek akustik stok ölçüm gerekse, günlük yumurta üretiminden balık stokunun hesaplanması üzerine bilimsel çalışmanız var mıdır?  Sorusunu sormak gerekir.

Bir deniz ve balık bilimcisi olarak tartışmaya açık kişisel görüşüm; Elde bilimsel veri olmadan olsa olsa metoduna göre yapılan bu varsayımlar yarar dan çok zarar getirir görüşündeyim.

23 senelik balık istatistik av verilerini incelediğimizde, denizlerimizde hamsinin en yoğun av verdiği yıllar geçmişte 2000-2004 yılları arasında ortalama 5 yıllık süreçte 322 bin ton hamsi/yıl av vermiştir. Bir diğer yoğun av verdiği yıllar 2006-208 yılları arasında ortalama 302 bin ton hamsi/yıl avıdır (Tablo 1).

Sularımızda hamsinin yoğun av verdiği yıllarda, palamut ve lüfer balıklarının avının çok az olduğu yıllardır. Özellikle palamut balığının av veriminin artış gösterdiği (2005-2012-2016-2018-2022) yıllarında, hamsi balığının av veriminin 100-170 bin ton hamsi/yıl av verdiği kayıtlara geçmiştir (bakınız, tablo1). Buda, denizlerimizde genelde hamsinin, palamut ve lüfer gibi karnivor (yırtıcı) balıkların yemini oluşturduğunun somut kanıtıdır.

Diğer yönden 1 Eylülde açılan av sezonunda önerilen kotayı gerçekleştirecek toplam gırgır av gücümüz 600 gırgır takımından daha fazladır. Bu takımların yaklaşık 237 adedi 30m.ve üzeri boya ve 1000-2400hP makine gücüne sahiptir. Bu nedenle gırgır takımlarımızın önemli bir yüzdesinin günlük, birim av gücü yüksektir. _1/ Söz konusu 400 bin ton hamsi/yıl kotası, eğer denizde yeterli hamsi stoku varsa, ortalama bir gırgır en fazla günde bir operasyonda, 20 ton hamsi/ gün, av ile bir ayda kotasını doldurabilir.

7.5 aylık (225 gün) av sezonu balık rezervi ölçülmemiş Karadeniz, iç deniz Marmara dahil, balıkçıya avlayacağı balığın miktarını önermek, bilimsel açıdan balıkçının balığın tamamını stoktan çekmesi (avlaması) anlamına gelir. Bu çözüm önerisi rizikolu olup, sorunu çözeyim derken sorun yaratmak riski ile karşılaşılır.

Stokun yenilenmesine ışık tutabilir bir diğer kota yöntemi ki; elde yalnız yıllık av istatistik verisi olduğunda, kotayı belirli bir zaman aralığı için, avlanma sürecine koymak en doğru yöntemdir.  Sorun yaratmayan hatta soruna çözüm getirecek bir yol haritasıdır.

Bu yol haritasında, yumurtadan çıkmış 2-3 aylık genç balık yaş gruplarına, 5-7 aylık yaş grubuna gelinceye kadar büyüme şansı vermek için, mevcut av başlangıç takvimini 2 ay öteleyerek 1 Kasım tarihine almak ve avlanma süresini 225 gün değil de 120 günle (4 ay) sınırlamak. Yani sürece kota koymaktır.

Yakın geçmişte çoğu gırgır balıkçımızın şubat ayı içinde teknelerini limana bağladıkları bilinen bir gerçektir. Sayıları 50 yi aşkın ve mali durumu iyi olan gırgır balıkçılarımızın denizlerimizde avlayacak balık bulamadıkları için, Batı Afrika sahillerine bazı anlaşmalarla gittikleri hafızalarımızda tazeliğini koruyan gerçeklerdir.

Av sürecine kota koymak fikri balıkçılığı yönetenler, TBMM araştırma komisyon üyeleri, varsa danışmanları ve gırgır balıkçıları tarafından uygun görülürse. Sistemin işleyişinde, bilimsel çalışma verisi ilgili balıkçılık yönetiminden sorumlu kurum elemanları tarafından av sezonunda gırgır teknelerinde yeterli sayıda ölçülen balık örnekleri ve balıkhaneden geçen ekonomik değeri olan (hamsi-sardalya- kıraca istavrit-lüfer-palamut vb.)  balıklardan alınan sayısal örneklerin günlük-haftalık çatal boy (FL cm,) ölçümleri yapılarak elde edilebilir.

Burada 3 yıl süreyle yapılacak yıllık balık boy ölçümleri ortalamasında balık boy ortalamalarında küçülme görülmezse, uygulanan av takvimi ve avcılık yöntemi ve av gücü doğru yönetiliyor ve balıkçılık sürdürülebilirdir. Şayet ölçülen balık boylarında büyüme varsa, yeterli miktarda balık avlayamıyoruz. Bu durumda avlanma takvim süresi uzatılabilir.  Şayet ortalama balık boylarında küçülme varsa, gırgır takım adedi azaltılır veya avlanma süresi kısaltılır. 

Hamsi Balığı Stokunun Yenilenmesi ve Sürdürülebilirliği.

Her balık gibi hamside neslini yumurtlayarak devam ettirir. Denizlerimizdeki hamsinin (Engriolus encrisicholus) türünün ovaryumundaki yumurta adedi yaşına bağlı olarak artış gösterir ve ortalama 200 bin adettir. Hamsinin denizlerimizde saptanan maksimum yaş ömrü.4 yaş olarak literatüre geçmiştir. Karadeniz hamsinin boy-yaş skalasına göre, ölçülen ortalama çatal (LF) boyu 1 yaş için 8 cm., 2 yaş için, 10.5cm.,3 yaş için, 12.5cm. 4 yaş için, 14.5cm. dir. (Kara. Ö.F.1973)

Ekolojisi: Hamsi yumurta ve larvaları Karadeniz’de Mayıs, Ekim, Marmara’da Nisanın ikinci yarısı, Ekimin ikinci yarısı, Akdeniz ve Ege denizinde, Nisan ve Kasım aylarında bulunur. En kesif yumurtalar, haziran ve temmuz aylarında olduğundan Hamsi yazın yumurtlayan bir formdur demek doğru olur. Yumurta bırakılan ortamlar total derinliği 100m.yi geçmeyen neritik sulardır. Bununla beraber çok derin sular hariç bütün pelajialde bulunurlar. Yumurtaların vertikal dağılımları satıhla 25m.arasındadır. Yumurtlamaları için en az 13oC ihtiyaç vardır. En elverişli deniz suyu sıcaklığı 20-25 oC dir. Tuzluluğa çok fazla tolerans gösterirler. %o6-7 tuzluluktaki Azak denizi sularında. Akdeniz’de %o39-40 tuzlulukta da daha fazla gelişirler. Yüksek tuzlulukta hacim küçük ovoidal, düşük tuzlulukta hacim büyüktür.

1987-1992 döneminde Karadeniz’de Lısovenko ve Andrıanov tarafından yürütülen hamsinin üreme biyolojisi üzerine olan araştırmalarda, hamsinin bu denizde ana üreme alanı olan kuzeybatı Karadeniz'de elde edilen bulguların özeti.

1. Yumurtlama yaz aylarında denizin sıcak üst katmanında, geniş sıcaklık Aralığında (16-28°C) gerçekleşir. Çoğalması çoğunlukla kıyı sularında, özellikle tuzluluk derecesi düşük olan (7-18 ‰) haliç bölgelerinde görülür.
2. Embriyon dönemi yaklaşık 24 saat boyunca (22,0-23,4° C'de) ve pelajik yumurtalar eliptiktir (uzun eksen: 1,5-1,9 mm; kısa eksen: 0,8-1,2 mm). Yumurtlama periyodunun başında doğan bazı genç balıklar, yaz sonunda vücut boyu 55-65 mm ve ağırlığı 1,2-2,4 g olgunlaşır ve yumurtlamaya katılabilir.
3. Yumurtlama süreci,  bir günlük ritim ile karakterize edilir: yumurtalarda olgunlaşma yaklaşık sabah 9'dan itibaren başlar, yumurtlama Gece yarısına;gece yarısından saat 6'ya kadar dinlenme;06:00 - 9:00 arası yeni bir yumurtlama partisinin oluşturulması şeklinde seyir izler.
4. Yumurtlama sıklığı, su sıcaklığına bağlıdır ve yumurtlama mevsimi boyunca değişir ve maksimum yumurtlamasına Haziran ayının ikinci yarısında ulaşır.
5. Ortalama olarak, her dişi yılda 50 defadan daha fazla yumurtlar. Münferit partikül dozu yiyeceklerin bulunabilirliği, su sıcaklığı ve vücut boyutuna bağlıdır.
6. Son derece yüksek üreme potansiyeli olan bu türün gelişimi bir dizi faktöre dayanmaktadır: erken dönem olgunlaşma, uzun yumurtlama süresi, çok sayıdayumurtlama, yüksek düzeyde bireysel doğurganlık, yüksek üremeyi geri yükleme yeteneği vb.

7. Böyle muazzam bir üreme potansiyeli olan Hamsi, kısa yaşam döngüsü ve hızlı büyümesi nedeniyle stok bolluğu ve biokütle olarak yıllık dalgalanmalara neden olur. Söz konusu bolluk ilkbaharda minimum düzeydedir.

8. Değişken yoğunluktaki balıkçılık koşulları altında, bu türün aşırı avlanma tehlikesini azaltan oluşum, genç yaşında yumurtlayarak hamsi bolluğunu geri kazanma kapasitesine sahip olmasıdır.

Son söz:Bilimsel dayanaktan yoksun çözüm önerisi, soruna çözümsüzlük getirir.

Emk. Öğr. Gör. Ömer Faruk Kara

Deniz ve Balıkçılık Bilimcisi

_1/1000m.boyunda ve 90m.derinliğindeki bir gırgır ağı, bir operasyonda yaklaşık 2 250 000m3 su kütlesini sınırlar (hapseder). Balığın 1m.küp sudaki ortalama ağırlığına veya adedine göre ağın bir operasyonda avlayacağı pelajik balık tahmin edilebilir. İstinga halatının basılmasıyla, ağın tabanda taradığı alan ise, yaklaşık 70 650m2dir.

                   KAYNAKÇA:

Kara.Ö. F.,(1973) 1972 Mart Nisan ayları arasında Karadeniz de hamsi ve istavrit balıklarının akustik aletlerle araştırılması ve stoklarının tespiti. IV. Bilim kongresi Ankara. 

Kara. Ö. F., (1980) Karadeniz’in Balıkçılık Potansiyeli ve Bölgedeki Balık Avlama Olanakları. Türkiye Sınai Kalkınma Bankası A.Ş.  Yayın No:32 Sektör Programları ve Proje Müdürlüğü İstanbul.

Lisovenko. Leonid A. and Andrianov. Dimitri P,( 1996) Reproductive biology of anchovy (Engraulis encrasicolus ponticus Alexandrov 1927) in the Black Sea. SCI. MAR. 60 (supl.2) 209-218