Ömer Faruk Kara "Trol Avcılığında Reform Gereksinimi"

Trol ile yapılan avcılıklar daima toplumun alerjisine neden olmuştur. Bunun oluşmasında farklı tip avcılık yapan balıkçılar arasındaki rekabetin yanı sıra basının da konuyu bilimsel oluşumlardan soyutlayarak topluma yansıtmasının büyük payı olmuştur. Balıkçılık uygulamalarında trol ile yapılan avcılık faaliyetleri günah keçisi ilan edilerek bugünlere gelinmiştir.

Aslında usulüne uygun yapılmayan her türlü avcılık zararlı avcılık kapsamına girer. Doğal olarak trol ile yapılan avcılıkların balıkçılık biyolojisi kurallarına aykırı bir şekilde yapılması durumunda o da zararlı avcılık kapsamında yerini alır. Trol ile avcılık yüzyıllardan beri özellikle dip balıklarının avcılığında kullanılan alternatifsiz bir sürütme ağıdır (Şekil 1). Trol, ekonomik değeri yüksek olan kalkan, dil-pisi, barbunya-tekir, mersin, mercan, trança, çipura, iskorpit, kırlangıç, fangri gibi balıkların yanı sıra ıstakoz, karides, ahtapot, kalamar gibi omurgasız türlerin avcılığında kullanılır.   

Dünya denizlerindeki balık stoklarının 2/3’ünü pelajialde yani açık denizlerin üstünü örten su tabakasında yaşayan hamsi, istavrit, uskumru, palamut, lüfer, orkinoz gibi pelajik balıkları, 1/3’ünü ise deniz tabanında veya deniz dibine yakın ortamda yaşayan ve bilimsel adıyla demersal olarak tanımlanan dip balık türleri oluşturur (FAO, 1993).

Şekil: 1. Dip trolünün deniz dibindeki işlevini algılamaya yardım eden şematik görünüm.

Her ne kadar demersal balık stok boyutlarının, pelajik balık stok boyutlarından az olmasına karşın, ekonomik değer açısından pelajik balıklardan üstündür. Demersal balıklar lezzet açısından tercih edilen türler olduğu için, ekonomik değerini her zaman korumaktadır. Hal böyle olmakla beraber dünya genelinde artan nüfus ve buna bağlı olarak yoğunlaşan talep karşısında üretim isteği karşılanamamaktadır.  Bu tür balıkların, ticari açıdan yüksek değerleri ve aranan balık türleri olması nedeniyle pazar sorunları bulunmamaktadır. Haliyle bu oluşum trol avcılığını cazip kılmaktadır.

Ülkemizde trol avcılığı ile ilgili hususlar 1380 sayılı Su ürünleri Kanunu ile belirlenmiştir. Buna göre tüm karasularımızda sahilden itibaren 3 millik alan içerisinde ve iç denizimiz olan Marmara Denizi ve boğazlarında trol ile avcılık yasaklanmıştır.

Trol balıkçılığında kullanılan tekneler denizde konaklama ve seyir güvenliği açısından gerekli lojistik olanaklara sahiptir. Bu tekneler yasanın öngördüğü şekilde 3 mil dışındaki kıta sahanlığı ile uluslararası sularda trol tamburundaki tel sarım miktarına bağlı olarak 60-500 m. ve daha derinlerde, avlayarak üretim yaparlar.

TÜİK’in 2010 yılı verilerine göre sularımızda aktif 655 adet trol balıkçı teknesi ve bu teknelerde çalışan 3167 balıkçı bulunmaktadır. 

Trol Av Sahalarımız

Ülkemiz denizlerinin derinliklere göre dip balıkları av alanlarının dağılımlarına göz atıldığında Karadeniz’de 0-125 m. derinliklerin toplam alanı 10000-12000 km2‘dir. Marmara Denizi’nde 20-200 m. arası 6000 km2, 200-500 m. derinlikleri kapsayan alan ise 1334 km2 olmak üzere toplam alan 7334 km2‘dir. Buna karşın Ege Denizi’nde 20-200 m. derinliklerin bulunduğu alan 17000 km2, buna karşın 200-500 m. derinlikleri içeren kısım ise 14450 km2 olup, toplam alan 31450 km2‘dir. Akdeniz’de 20-200 m. derinlikleri içeren alan 9400 km2, 200-500 m. derinlikler ise 3320 km2 olmak üzere toplam 12720 km2‘dir. Karadeniz haricinde diğer denizlerimizdeki 20-500 m. derinlikleri kapsayan toplam 51504 km2‘lik dip balıkları av alanlarına sahip bulunmaktayız (Jica, 1993).

Ege ve Akdeniz trol teknelerinin büyük çoğunluğu  (% 90) kara suları ve kıta sahanlığının 100 –150 m. derinliklerine kadar olan sahalarda av yapmaktadırlar. Bu durum kara suları ve kıta sahanlığımızın yoğun bir şekilde sömürüldüğünü gündeme getirmektedir. Bu da, adı geçen sahalardaki birim av gücü verilerinde groston ve tekne beygir gücüne düşen av veriminin yıldan yıla küçülmesine ve trol balıkçılığının ekonomik olmaktan uzaklaşmasına neden olmaktadır.

Toplam deniz balıkları istihsalimiz olan 518 000 ton balığın yaklaşık 45–48000 tonu 655 adet olan dip trolü taşıyan teknelerimiz tarafından üretilmektedir. Bu teknelerin senede çalışabildikleri aktif gün sayısı 150–170 gün arasında değişmektedir. Bu da bir trol teknesinin ortalama av veriminin 370–450 kg. balık/gün olduğunu gösterir.

Şekil: 2. Ege Denizi’nin uzaydan fotoğrafı(Kaynak NASA, 2009)

Ege Denizi’nin yüzölçümü 214 000 km2‘dir. Şu anda Ege Denizi’nin % 48,85'i açık deniz, % 43,68'ini Yunan karasuları ve % 7,47'sini de Türk karasuları oluşturmaktadır (Şekil 2).  Karadeniz ve Marmara’dan gelen trol tekneleri de Ege ve Akdeniz’in uluslararası sularında 200-500 m. derinliklerinde av yapmaktadırlar.

Eski Tip Trol Ağları ile Yüksek Ağız Açar Trol Ağları

Trol balıkçımız tarafından dip trolü olarak kullanılan ağlar “eski Akdeniz tipi” dip trol ağları olup, trol ağının dizayn ve donanımında, ağın deniz tabanını 2-2.5 mil saat hızla taraması esnasında, ağ gözlerine binecek olan su direncini en aza indirgeyecek ağ kesim tasarım ve dizaynı yoktur. Ayrıca, eski Akdeniz tipi dip trolünün kanat ve omuzları ağ kesim tasarımı içermediği için, ağın deniz tabanını taraması esnasında, trolün maksimum boyutta yatay ve dikey ağız açıklığına imkân vermemektedir. Trol için yatay açıklık, ağın alt ve üst yakasına monte edilen ve “model” olarak isimlendirilen kesimli veya artırma ile örülen iki ağ parçası ile bir ölçüde sağlanabilmektedir. Eski Akdeniz tipi trol ağının sahip olduğu bu tasarım ve donam şekli, trolün çekimi sırasında ağın seçicilik, yatay ve dikey ağız açıklığı özelliklerini en düşük düzeyde tutmaktadır. Bu olumsuz durumlar ağın avcılık etkinliğini minimuma indirgediği gibi, hedef dışı satış boyunun altında balık türlerinin yoğun avlanmasına neden olur.

Balıkçımızın karşılaştığı bu darboğazın alternatifi, AB ve gelişmiş ülkelerin kullandığı yüksek ağız açan dip trollerinin balıkçılığımıza kazandırılmasıdır. Her iki dip trolünün karşılaştırmalı plan, donam ve işlev özellik ve eko sisteme olan etkileri şu şekildedir.  

Yüksek ağız açan dip trolünü oluşturan farklı göz genişliğindeki, ağ gözleri eksiltme ve artırma şeklinde olan ağ gözü kesim tekniği ile elde edilen iki görünümlü ağ panelin güçlendirme ipi ile bir birine çatılması şeklinde bir plan dahilinde donatıldığı için ağın çekimi sürecinde trolün her bir ağ gözüne binen su direnci aynıdır. Bu durum trolün çekimi sırasında, ağ gözlerinin maksimum açılmasını ve ağın seçicilik özelliğini artırır. Dolayısıyla ana makineye binen çekim gücü azalır.

Yüksek ağız açan dip trolünde, ağın alt ve üst yaka kanatlarından itibaren başlayan plan dahilinde simetrik olan ağ kesim tekniği, trolün yatay ve dikey ağız açıklığının maksimum düzeyde gerçekleşmesini sağlar. Bu da trolün birim zamanda “eski Akdeniz modeli” dip trolüne nazaran daha fazla alan taraması ve haliyle daha fazla su süzmesine olanak sağlar. Bu da trole avcılık etkinliği veya üretim açılarından üstünlük kazandırır. Yüksek ağız açan dip trolü, ağ kollarından torbaya kadar farklı göz genişliğinde ağlardan ağ kesim tekniği ile donatıldığı için, maksimum seçicilik üstünlüğüne sahiptir (Şekil 3).Trol ağının sahip olduğu bu seçicilik özelliği demersal balık stokları üzerine olacak olumsuzluğu en düşük düzeye indirger.   

Yüksek ağız açan dip trolü teknede az yer işgal eder. Eski Akdeniz dip trolünde maçalarda bulunan ve üçlük tabir edilen, çekim esnasında suyu bulandıran halatlar, yüksek ağız açan dip trolünde bulunmaz. Yüksek ağız açan dip trol ağı, pislik ve çamur tutmaz. Bu da teknenin çekim gücünü zorlamaz. Yüksek ağız açan dip trolleri sahip oldukları üstün seçicilik nedeniyle, avlanan ve güverteye dökülen balıklar genelde satış boyundadır. Bu husus balıkçının güvertedeki zaman kaybının minimuma inmesine olanak yaratır.

Şekil: 3. Yüksek ağız açan dip trolünün çekim esnasında su içinde kazandığı görünüm (Royal Danish Ministery of Foreign Affairs, 1985).

Yüksek ağız açan dip trolü plan ve donanımı teorik ve uygulamalı eğitim, bilgi ve beceri ister. Ağ yırtıldığında tamiri zordur. Bununla beraber ağ birçok bölümlerden oluştuğu için, tamiratta yırtılan bölüm çıkarılır, yerine kesilen yeni bölüm monte edilir.

Trol çekimleri yasal sınır olan sahilin 3 mil açığında yapılmak zorundadır. Sahilin 3 mil açığı genel olarak 40-60 m. derinlikleri içermektedir. Bu derinliklerde zemin yapısını oluşturan materyal kumlu-çakıllı, çamurludur. Zemin topografyası uzun mesafelerde tatlı bir meyille derinleşir veya topuk oluşturur. Bu zemin yapısını oluşturan materyal içinde, birçok demersal balık türünün yemini oluşturan bentik canlı organizmalar vardır. Trolün çekim sürecinde, gerek trol kapılarının gerekse trolün kurşun yakasının zemini taraması sonucu, balıkların yemini oluşturan bir hücreli ve omurgasız bentik canlılar zemine çıkar ve zemin bulanır. Dolayısıyla, trol operasyonu sürecinde ve operasyondan sonra demersal balıkların yoğun besin bulmasına müsait ortam doğar. Bu da trol çekimi sürecinde, hedef dışı kalan avlanamayan balıkların besinlerini doğadan daha kolay bulmalarına yardımcı olur.

Deniz balıkları türlerinin % 90’ından fazlasının yumurtlama ve yumurtaların gelişmeleri denizin pelejialinde gerçekleştiği için trol balıkçılığı balık yumurta ve larvalarına zarar veremez. Eğer trol ile yapılan avcılık, yasal sınırlar içinde uygulanmayıp, yavru balıkların gelişimlerini tamamladığı sığ sahil sularında yapılırsa, sıfır yaş grubu yavru balıkların stoktan çekilmesi sonucu canlı sucul kaynaklara telafisi güç zararlar vereceği hiç bir zaman göz ardı edilemez.

Yüksek ağız açan dip trolünün balıkçıya ve demersal stoklara katkıları

Yüksek ağız açan dip trolü, çekim sürecinde eski tip dip trolüne nazaran daha fazla alan ve daha fazla su süzdüğü için, birim zamanda üretilen balık miktarı fazla olacağından avcılığın ekonomik olmasını sağlar.

Yüksek ağız açan dip trolü çekim sürecinde seçiciliğinin bir özelliği olarak, çamur ve pislik tutmaz. Buda balıkçıya zaman kazandırır. Böylece, günlük av operasyonu sayısı veya ağ çekim süresi uzar ve trol avının birim av gücü artar.

Seçiciliğin bir diğer özelliği olarak, avlanan balığın en az satış boyunda olması nedeniyle güverteye boşaltılan balık direk balık kasasına konacağı için, zamandan ve iş gücünden tasarruf edilir.

Yüksek ağız açan dip trolünün trol teknelerimizde kullanılması veya yaygınlaştırılması trol balıkçısı için medya ve kamuda yaratılmış olan “Trol balıkçılığı balık stoklarını yok ediyor” imajı silinecektir.

Yüksek ağız açan dip trol ağ göz genişlikleri kollar,  karın ve torbada olmak üzere en az üç farklı göz genişliğinde ve ağ kesim yöntemi ile yapıldığı için, üstün seçicilik özelliğine sahiptir. Bu da satış boyun altındaki genç balık türlerinin ağ gözlerinden kaçmasına ve stokların korunmasına olanak sağlayacaktır.

Yüksek ağız açan dip trolünün işlevi sürecinde trolün her bir ağ gözüne binen su direnci ayni olduğu için, ana makineye binen çekim gücü azalacaktır. Bu da teknenin mazot tüketimini düşüren ekonomik bir katkıdır.

Trol balıkçılık politikası için öneriler 

Günümüzde demersal balıkları ekonomik ve yoğun avlayan av aracı tartışmasız sürükleme av araçlarından troldür. Trol ayni zamanda demersal balıkların stok ölçüm yöntemlerinde ve kesin miktar tahminlerinde kullanılan en başarılı av aracıdır. Özellik ve üstünlükleri nedeniyle yüksek ağız açan dip trolünü, trol balıkçılarının kendilerinin yapabilmeleri ve bu trol ağlarını yapabilen kişi ve balıkçı reisi adedini artırabilmek için trol balıkçılarına planlı ve sürekli eğitim programlarının merkezi otorite tarafından gerçekleştirilmesi bir gereksinimdir.

Bahis konusu ağların her bir parçası kesimli olarak ağ yapan fabrika tezgâhlarında üretilebilir. Üretilen bu parçalar, fabrikada yaka ipi ve halatlara el işçiliği ile donatılarak balıkçıya sipariş üzerine yapılabilir. Buradaki en önemli husus trol ağlarının farklı beygir gücüne sahip tekneler için farklı büyüklüklerde planlanacak olmasıdır. Bu türlü bir üretim şeklinde fabrika,ağ planlayıcısı, trol balıkçıları, balıkçı kooperatifleri ve kredi sağlama konumundaki bankalar ile devreye girilerek sipariş ve ödeme konularında protokol gerçekleştirilebilir. Bu planlama çerçevesinde sağlanacak olanaklarla balıkçının dolaylı olarak verimli avcılık yapmasına da zemin yaratılmış olacaktır.

Trol dışında demersal balıkları sahil sularında 0-30 m. derinliklerde avlayan av araçları kıyı sürükleme ağlarından tarata, manyat, ığrıptır. Bu ağlar işlev bakımından trol ağının aynıdır. Sularımızda kullanılması ise yakın geçmişte yasaklanmıştır. Demersal balıkları pasif yöntemlerle avlayan ağlar fanyalı dip ve sade ağlardır. Demersal balıkların avında kullanılan aktif av aracı yemle balığı cezbeden dip paraketesidir.

Sularımız balıkçılığında trolün dışında dip balıklarını avlayan av araçları adet açısından 15 000 civarında olmalarına karşın tüm demersal balıkların üretimindeki payı % 10‘u geçmemektedir. Bu nedenle dip balıkları avcılığının idaresinde ekonomik ve yüksek av gücü olan trol balıkçılığının bilimsel çalışmalar ışığında disiplin altına alınmasına gereksinim vardır. Özellikle merkezi otoritenin teşvikiyle trol balıkçısının; öncelikle eskinin trol ağı yapım veya donanım ağ dizaynından vazgeçmesini sağlayıp, gelişmiş ülkelerde geçerli modern, az emek çok üretim sağlayan,seçiciliği üstün trol ağ planlarını ülkemiz trol balıkçılarına kazandırılmasını, önerilen ağın üstünlüğünün eskisi ile mukayese ederek kanıtlayıcı uygulamalı avcılıklarla balıkçıya benimsetmesi bir gerekliliktir.

Yine merkezi otorite tarafından bu kapsamda sularımızda yapacağı araştırmalar sonucu, avlanabilir miktarı saptanan, demersal balık stokunu avlayabilecek adette trol tekne sayısına sınırlama getirilmelidir.

Ayrıca, sularımız trol balıkçılığına uygun modern yüksek ağız açan dip trol ağına tüm trol teknelerinin sahip olabilmesi için, gerekli alt yapının oluşturulması özellikle göz ardı edilmemelidir.

Merkezi otoritenin gözden kaçırmaması gereken en önemli husus, balıkçının ticari avcılık faaliyeti devam ederken buna paralel olarak güdümlü balıkçılık araştırmalarını sürdürmesidir. Çünkü gelecek yıl veya yıllar için ticari avcılık planlamasının yapılabilmesi, araştırmaların sürekli olarak devrede olması ve ortamın izlenmesi ile olasıdır. Haliyle devletin balıkçılık araştırma birimlerine bu nedenle büyük yükümlülükler düşmektedir.

Emk. Öğr. Gör. Ömer Faruk Kara

Deniz ve Balıkçılık Bilimcisi

YAZINSAL KAYNAKLAR

BRABANT, J. C. and NEDELEC, C., 1979. “Bottom trawls for small- scale fishing” FAO Fish. Tech.Pap. (189): 40 p.

CHRISTEN., 1999. “Proceedings of a Conference on Fisheries Management in the United States Held in Washington”, D.C., USA 2003.

FAO., 1991.Year book of fishery statistics. Annuaire statisique des péches . Anuaio etatistico de pesca . Catchesa and landings. Vol.68. 1989. 516 p.

JICA 1993 : Marmara, Ege ve Akdeniz'de demersal balıkçılık kaynakları sörvey raporu.  Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TÜGEM. Ankara.

KARA, Ö. F., 1977. “Data on fishing vessels and gear in the Mediterranean” P.165-178 in GFCM Studies and Reviews No.56 ed P.Y. Dremiére and C. Nédélec. FAO. Rome.  185 p.

MESSIEH,S.N., T. W. ROWELL, D. L. PEER,and P. J. CRANFORD,1991. The effects of trawling, dredging and ocean dumping on the eastern Canadian continental shelf seabed. Continental Shelf Research 11: 1237-1263.